KẺ SĨ ĐAU ĐÁU KHÁT VỌNG DUY TÂN
(Ta cũng vì ông than thở mãi
“Trị an” chỉ một áng văn chương)
Như vậy, với Nguyễn Lộ Trạch, “trị an” không còn là khái niệm cũ của Nho gia mà có nội hàm mới mẻ, hiện đại và có tính thời sự. Đặt trong hoàn cảnh lịch sử bấy giờ, dân tộc ta đối đầu một mất một còn với thực dân Pháp, nền văn minh phương Đông đang cố thủ yếu ớt trước sự xâm lăng của văn minh phương Tây, thì “trị an’ có nghĩa là làm cho đất nước sạch bóng quân thù, dân tộc tự do, dân chủ, quốc gia hưng thịnh trong xu thế hiện đại hóa, có thể ngẩng đầu đi tới mà không hổ thẹn với tiền nhân và với con người năm châu bốn biển. Nói cách khác, với Nguyễn Lộ Trạch, “trị an” có nghĩa là an quốc, an dân theo hướng duy tân như khẩu hiệu mà chí sĩ Phan Châu Trinh đề ra sau này: Khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh.
1. Kẻ sĩ dấn thân cho khát vọng duy tân.
Chính tư tưởng “trị an” theo ánh sáng duy tân đó đã chi phối hành trạng của Kỳ Am Nguyễn Lộ Trạch. Ông thông minh, ham học hỏi. Ông lại là con của Tiến sĩ Nguyễn Thanh Oai (Khoa Quý Mão, 1843, Thiệu Trị năm thứ 3), Tổng đốc Ninh - Thái (Bắc Ninh và Thái Nguyên), kiêm chức Thị sư đổng suất Ninh - Thái - Lạng - Bằng quân vụ (Bắc Ninh, Thái Nguyên, Lạng Sơn và Cao Bằng), đồng thời là rể của quan Thượng thư Bộ Binh Tiến sĩ Trần Tiễn Thành (tức Trần Thì Mẫn, Khoa Mậu Tuất, 1838, Minh Mạng năm thứ 19). Con đường hoạn lộ của ông rộng mở và bằng phẳng. Thế nhưng, ông không chọn con đường khoa cử để làm quan. Ông không lập danh bằng học vấn mà lập danh bằng tư tưởng và hành động duy tân đất nước. Có lẽ đối với Nguyễn Lộ Trạch, con đường cử nghiệp đã thành lối mòn không còn hợp thời nữa. Ông không muốn dẫm chân lên đường cũ “tấn vi quan, thối vi sư” mà kẻ sĩ nho học trước đó và cùng thời với ông đã và đang đi. Trên báo “Tiếng Dân”, 1932, kí giả Bồ Cảng[1] đã nhận xét: Con một ông quan lớn mà ở hạt Thừa Thiên lại có tư chất thông minh ham học như Nguyễn Lộ Trạch, nếu theo đường giàu có quan sang thì có thua gì ai? Thế mà tiên sinh không thèm màng đến khoa cử, sĩ hoạn, lại lưu tâm về thực học và ham nhất là sách nói về thế giới. Còn tác giả “Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam”, Nguyễn Quyết Thắng và Nguyễn Bá Thế thì đánh giá: Ông học rộng biết nhiều, nhưng không thi cử, chỉ lưu tâm về đường thực dụng (NXB Tổng Hợp Hồ Chí Minh, 2006, tr. 818). Có thể chúng ta chưa vừa lòng với từ “thực dụng” của hai tác giả trên, nhưng cũng thấy rõ thái độ trân trọng của họ đối với Nguyễn Lộ Trạch, một kẻ sĩ yêu nước, khao khát canh tân đất nước với ý thức mới: Cái học cũ chỉ có thể giữ cho kẻ sĩ không sa chân xuống bờ vực phi đạo lí, chứ không thể giúp kẻ sĩ thấy được cơ hội lớn của dân tộc trước họa nô lệ ngoại bang, không hiểu được “vận hội mới” trong việc duy tân đất nước.
Cũng theo Bồ Cảng trên báo Tiếng Dân, số 453 và 454, năm 1932, Nguyễn Lộ Trạch là đồng hương Kế Môn và cũng là bạn học rất thân thiết với Trần Dĩnh Sĩ. Trần Dĩnh Sĩ học rất giỏi, đỗ Hoàng Giáp khoa Ất Tị[2]. Sau khi đỗ, Trần Dĩnh Sĩ tỏ vẻ đắc ý, Nguyễn Lộ Trạch tặng câu đối cho bạn. Kí giả Bồ Cảng quên vế đầu chỉ còn nhớ vế sau:
Nghĩa là: Giàu sang khéo quấy người thiệt, xem lúc này cưỡi ngựa ngắm hoa, anh phong ít có, người chắc không thẹn người trong con mắt ta.
Trong một bài viết tặng hai Tiến sĩ Vũ Phạm Hàm và Chu Mạnh Trinh, Nguyễn Lộ Trạch đã phân tích sự khác nhau giữa kẻ sĩ ngày xưa và ngày nay, từ đó chỉ ra con đường mà kẻ sĩ trong thực tại phải chọn lựa để dấn thân. Ông viết: Làm kẻ sĩ ngày xưa dễ vì chỉ cần hiểu được những việc cần làm đương thời, còn làm kẻ sĩ ngày nay khó vì phải thấu suốt hết những biến đổi trong thiên hạ. Thuyền xe đi được khắp muôn dặm chín châu ở ngay trước thềm, không còn bó hẹp trong cương vực ngày xưa; còn cái học khí hóa thì kì ảo khôn lường, không thể chỉ mô phỏng bề ngoài mà chế tạo ra máy móc khí cụ được (Mai Cao Chương - Đoàn Lê Giang, Sđd, tr. 197). Đoạn văn cho thấy, Nguyễn Lộ Trạch muốn đề cao cái học thực nghiệm, cái học dựa trên cơ sở tư duy phân tích của phương Tây để chiếm lĩnh khoa học kĩ thuật hiện đại mà Âu Mĩ phát minh và áp dụng vào thực tiễn đời sống. Chính vì vậy, khép lại bài viết, Nguyễn Lộ Trạch đề cao vai trò của những trí thức: Việc ngày nay biến đổi khác ngày xưa, hai ông có trách nhiệm với đời này thì không thể coi đó là chuyện vu vơ mà xao nhãng được (Mai Cao Chương - Đoàn Lê Giang, Sđd, tr. 198). Đấy là cái kết thể hiện niềm tin và khát khao: Đất nước chỉ đổi thay khi những trí thức có sự nhận thức lại về bản thân, về thực trạng đất nước và về thế giới đương đại; đồng thời, chỉ khi những trí thức ấy thực sự dấn thân.
Trong thư gửi nhà văn Trung Hoa Châu Bính Lân, Nguyễn Lộ Trạch tha thiết được gặp người quang đại ấy để trao đổi, học hỏi nhiều điều mới lạ về con người và về đất nước trên thế giới. Ông viết: Tuy không dám coi là người tri kỉ nơi đất lạ, nhưng được gặp người quang đại như ông, tôi thật học hỏi được nhiều lắm (Mai Cao Chương - Đoàn Lê Giang, Sđd, tr. 182). Trong thư gửi văn sĩ họ Trình, Nguyễn Lộ Trạch chân thành thổ lộ nỗi niềm cô đơn của mình trước con mắt bảo thủ, tưởng ao nhà là biển cả mênh mông của làng nho. Không lạ gì: làng nho chê tôi là cuồng. Tôi vốn cuồng vậy! Ông lại có thể giao du với người cuồng chăng? Hay muốn giao du với người không cuồng chăng? Những câu văn ấy thấm đẫm niềm xót xa của con người đi trước ánh ngày, nhìn lại phía sau mình, chung quanh mình, những kẻ sĩ dấn thân, nhập cuộc còn ít ỏi quá! Vì vậy, ông chân thành và khao khát được kết bạn với họ Trình, một văn sĩ nước ngoài cùng chí hướng với ông: Xuân này được gặp ông, ông nói tôi là người có lòng hào hiệp, có thể kết bạn cùng chí hướng (Mai Cao Chương - Đoàn Lê Giang, Sđd, tr. 186 - 187). Đây không đơn thuần là lấy văn chương để kết bạn “dĩ văn hội hữu” hay “dĩ hữu hội đức” (lấy bạn lập đức) mà lấy tư tưởng “trị an”, tư tưởng duy tân để tìm người cùng hội cùng thuyền trong thiên hạ. Chỉ ở phương diện này cũng thấy rõ Nguyễn Lộ Trạch đã vượt lên khuôn phép lệ thường rồi. Ở thời đại ông mà xây dựng mối quan hệ bằng hữu vượt ra khỏi biên giới của đất nước không phải là nhiều, không phải ai cũng có tư tưởng ấy. Chỉ có những ai yêu nước thiết tha, khao khát học hỏi để mở mang đất nước mới có tinh thần bứt phá ấy trong tình bạn. Và chỉ ở những ai lấy việc “trị an” cho dân tộc mới đi tìm tri kỉ trên phương diện văn hóa như thế, đúng như sách “Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam” nhận định: ông ngao du khắp nơi để trao đổi quan điểm lập trường với các chí sĩ (NXB Tổng Hợp Hồ Chí Minh, 2006, tr. 818).
2. Kẻ sĩ ươm gieo tư tưởng duy tân
“Trị an” đất nước theo hướng duy tân còn thể hiện qua những trước tác chính luận của Nguyễn Lộ Trạch. Tác phẩm chính luận của ông gồm: Thời vụ sách thượng (1877), Thời vụ sách hạ (1882), Thiên hạ đại thế luận (1892). Qua những tác phẩm này, Nguyễn Lộ Trạch đã thể hiện sâu sắc, cụ thể, khoa học và mới mẻ tư tưởng “trị an” dân tộc bằng con đường duy tân đúng như sách “Từ điển Bách khoa Việt Nam”, tập III, đã đánh giá: “Thời vụ sách” dâng lên vua Tự Đức đề nghị cải cách nhằm “chấn dân khí, khai thông dân trí” (Hà Nội, 2003, tr. 178). Hai tập Thời vụ sách thượng và Thời vụ sách hạ được Nguyễn Lộ Trạch gộp lại thành Quỳ ưu lục. Qua Quỳ ưu lục[6], Nguyễn Lộ Trạch ví mình với người liệt nữ nước Lỗ, lo vận nước mà không ai đoái hoài, nhưng lòng vẫn hướng về cửu trùng như hoa hướng dương hướng về mặt trời (“Từ điển Bách khoa Việt
Năm 1882, Pháp đánh Bắc Kì, Nguyễn Lộ Trạch viết Thời vụ sách hạ. Qua tác phẩm này, ông lên án lòng tham không đáy, thói ngang ngược, tâm địa giảo hoạt của thực dân Pháp. Đồng thời ông cũng mạnh dạn chỉ trích vua quan triều đình nhà Nguyễn cầu an, bất lực trước giặc Pháp, trước thực trạng nguy cấp của đất nước. Lúc bấy giờ, quan lại triều đình chia làm hai phe. Phe chủ trương cầu hòa mà đại diện là Nguyễn Văn Tường đã hoàn toàn lòa mắt trước dã tâm hòa nghị của thực dân nên chỉ biết buông xuôi, thụ động, mặc cho thế cuộc xoay vần. Phe chủ chiến do Tôn Thất Thuyết thống lĩnh lại nóng vội, cảm tính, hữu dõng vô mưu, chủ trương đem sức tàn liều lĩnh, quyết sống mái với thực dân Pháp hùng mạnh. Nguyễn Lộ Trạch phủ nhận hoàn toàn chủ trương của hai phe ấy. Ông nêu lên 5 biện pháp cứu nước khã dĩ hữu hiệu, phù hợp với tình thế nguy cấp hiện thời. Có thể khái quát 5 biện pháp như sau:
2) Tích lũy tiền gạo để có đủ lương thực.
3) Huấn luyện binh lính để có đủ binh lực.
4) Học kĩ thuật để chống giặc.
5) Ngoại giao rộng rãi để nhờ ủng hộ[7].
Những biện pháp cụ thể trên đã thể hiện rõ tầm nhìn chiến lược trong việc cứu nước và duy tân mở mang đất nước của chí sĩ Nguyễn Lộ Trạch.
Thế nhưng, tấc lòng yêu nước của ông đã bị chối bỏ, tư tưởng “trị an” dân tộc theo hướng duy tân của ông đã không được vận dụng. Trong tựa “Quỳ ưu lục”, Nguyễn Lộ Trạch ví mình như Giả Nghị đời Hán, Trương Cửu Linh đời Đường và Văn Thiên Tường đời Tống, thấy trước tai họa mà không cứu được nước, không giúp được dân. (Mai Cao Chương - Đoàn Lê Giang, Sđd, tr. 72). Và ông đau lòng viết trong lời bạt cuối tập sách “Quỳ ưu lục”: Ta sao nhọc nhiều lời, không được dùng đến, mắt thấy buổi khó, kế chẳng ai làm, mà sự đời lại thay đổi như lời ta tiên đoán. Thế thì đời ta, không mảy may bổ ích, có tội với đời,… (Mai Cao Chương - Đoàn Lê Giang, Sđd, tr. 71).
Riêng với Thiên hạ đại thế luận, Nguyễn Lộ Trạch thể hiện cái nhìn toàn diện, toàn cục diễn biến của đất nước và thế giới. Ông không chỉ khẩn thiết mong cầu nhà vua thấu hiểu để có đường lối “trị an” đúng đắn, tiến bộ và khoa học mà còn có mục đích tranh thủ sự đồng tình của các sĩ phu nhiệt tâm nhiệt tình với dân với nước nữa. Quan điểm mới mẻ và tiến bộ của ông là: Sự còn mất của một quốc gia là do chính trị - giáo dục chứ không phải do mạnh - yếu, lớn - nhỏ, chính trị - giáo dục được sửa sang cất cử thì dầu nhỏ yếu cũng chưa thể mất được. (Mai Cao Chương - Đoàn Lê Giang, Sđd, tr. 73). Đây là một quan niệm có tầm chiến lược trong việc chống ngoại xâm và duy tân đất nước. Theo Nguyễn Lộ Trạch, triều đình phải có đường lối chính trị đúng đắn và sáng suốt hợp với lòng dân như các nước văn minh trên thế giới, phải thay đổi chủ trương và đường lối giáo dục, xây dựng một nền giáo dục hiện đại ngang tầm với phương Tây.
Do chủ trương này mà các sĩ phu yêu nước như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng đã đánh gía rất cao bản điều trần của Nguyễn Lộ Trạch. Phan Bội Châu đã chân thành thổ lộ: Cụ (Nguyễn Thượng Hiền) đưa tôi xem tập văn của Nguyễn Lộ Trạch. Tôi được đọc tập “Thiên hạ đại thế luận” và bắt đầu hiểu biết ít nhiều mầm mống tư tưởng hiện đại (Thơ văn Phan Bội Châu, Chương Thâu giới thiệu, biên soạn, NXB Văn học, Hà Nội, 1985, tr. 254). Còn nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Xuân thì khẳng định: Bài luận rất ngắn mà thật ra rất dài và ta có thể gọi đây là Tuyên ngôn đầu tiên của Phong trào Duy tân Việt
Ngoài những tác phẩm trên, Nguyễn Lộ Trạch còn sáng tác những tác phẩm khác, một trong những tác phẩm đó là tạp thuyết “Khỉ nhân ưu thiên”[[9]]. Bài văn này được Bồ Cảng tóm tắt nội dung trên báo Tiếng Dân, số 453 - 454, năm 1932 như sau: Việc đời nhiều điều đáng lo mà người thường không để ý đến, nếu điều lo kia như khát mà cần uống, đói mà cần ăn thì ai cũng biết được, duy có điều đáng lo đó hơi kín nhiệm, nên kẻ thức giả mới trông thấy mà người thường lại khinh suất. Như chuyện Khỉ nhân lo trời sập, thuở nay ai nghe cũng cười anh Khỉ nhân kia là lo thàm, song có hình thể thì phải suy diệt, biết đâu sau trăm ngàn ức triệu năm trời không có một ngày sụp như Khỉ nhân đã lo kia (Mai Cao Chương - Đoàn Lê Giang, Sđd, tr. 224).
Đọc tạp thuyết “Khỉ nhân ưu thiên” của Nguyễn Lộ Trạch, Bồ Cảng đã không do dự khẳng định: văn nghị luận của tiên sinh sâu sắc cảm khái. Sâu sắc là vẻ đẹp của trí tuệ sáng suốt, tư duy sắc sảo thông minh; cảm khái là nỗi niềm lo dân lo nước của kẻ sĩ, là sự chọn lựa tư tưởng tiến bộ và hành động như thế nào của trí thức trước sự sống còn của dân tộc. Kẻ sĩ cứ một đời cung cúc “vạn tuế” nhà vua, một đời trói buộc tư tưởng của mình bằng sợi dây đã lỗi thời “tam cương”, để đất nước mãi chạy theo quán tính xưa cũ lạc hậu hay mạnh dạn bứt phá đổi mới theo hướng hiện đại để vừa tránh được họa xâm lược vừa có khả năng phát triển dân chủ, văn minh. Kẻ sĩ không thể như người khát uống đói ăn, chỉ lo cái lo trước mắt, lo cho sự sống còn của một cá thể người. Kẻ sĩ phải biết lo “trời sập”, lo xa, lo cho an nguy của dân tộc, của đất nước. Muốn được như vậy, kẻ sĩ cần có kế sách “trị an” theo hướng duy tân.
3. Kẻ sĩ lo đời trong áng thơ trữ tình
Là một nhà tư tưởng, một con người năng nổ trên con đường vận động duy tân đất nước, Nguyễn Lộ Trạch thi thoảng mới ngâm ngợi những vần thơ mang nặng nỗi ưu tư của một cây qùy cô đơn giữa thời đại mình. Tâm trạng ấy được nén vào trong 14 bài thơ vừa thất ngôn bát cú vừa tuyệt cú của ông. Di sản thơ của ông gồm: Thu hoài-bát thủ (8 bài), Tặng Quảng
Khi nhận xét về thơ của Nguyễn Lộ Trạch, nhà nghiên cứu Nguyễn Huệ Chi khái quát: Phần lớn là thơ cảm tác về thời cuộc thông qua những bài tiễn tặng, truy điệu liệt sỹ, hoặc tức cảnh mùa thu. Âm hưởng thơ trầm buồn, cách vận dụng điển cố chưa có gì thay đổi so với thơ yêu nước cuối thế kỉ XIX (Nguyễn Huệ Chi, Từ điển văn học, bộ mới, Nxb Thế giới, 2004, tr. 1162). Khái quát ấy hoàn toàn hợp lí. Tuy vậy, đi sâu vào di sản văn chương của Kỳ Am, người đọc có thể cảm nhận: tiếng thơ ông ủ kín nỗi niềm thương lo cho vận mệnh dân tộc và là tiếng kêu khẩn thiết duy tân đất nước để giành độc lập và phát triển đất nước theo xu hướng văn minh phương Tây.
Thơ của Nguyễn Lộ Trạch không đơn thuần là thơ nói chí, đóng khung trong cái khuôn thi pháp thơ trung đại. Thơ của ông vẫn có một mạch ngầm xúc cảm của một tấc lòng canh cánh trước vận mệnh đất nước. Mạch ngầm ấy thấm đẫm nhất, lan tỏa mạnh mẽ nhất trong chùm thơ “Thu hoài-bát thủ” (Nỗi nhớ mùa thu), mượn vần tám bài “Thu hứng” (cảm xúc mùa thu) của Đỗ Phủ để buông bắt nên. “Thu hoài-bát thủ” có thể xem là cuốn phim tư liệu ngắn nhưng thấm đượm chất trữ tình, có sức khái quát cao độ về hiện thực đất nước và tâm sự của ông trước thời đại bấy giờ.
Cảm hứng chủ đạo, xuyên suốt tám bài “Nỗi nhớ mùa thu” là đất nước chiến tranh và ý chí giữ nước, canh tân đất nước của của nhà nho trẻ, thể hiện bằng hai hình ảnh có sức khái quát: “chinh chiến muôn nhà” và “Xuôi ngược lo đời, tình hủ nho” trong bài thơ thứ nhất. Bức tranh đất nước tang thương bởi chiến tranh xâm lược của thực dân Pháp được tái hiện sinh động và chân thực qua sự dịch chuyển không gian nghệ thuật từ cụ thể đến khái quát.
Mở ra là không gian biên thùy: Khắp rừng lá đỏ vẻ tiêu sơ/ Đứng lặng ngàn non bóng sẫm mờ/ Trên tháp tiếng tù kêu giá lạnh/ Dưới hào ma lửa khóc ngày lu (Nỗi nhớ mùa thu số 1). Cái nhìn của nhà thơ như trải mở đến vô cùng, ngút mắt vẫn không vượt ra khỏi vẻ tiêu sơ của màu rừng phong đỏ lá của không gian quan san. Không gian biên tái càng cụ thể và thực hơn qua vẻ “tiêu sơ” hòa với “bóng âm u” của ngàn núi lặng câm. Trên nền quan tái sầu buồn ấy, vọng lên tiếng tù và ở một đồn xa nào đó. Chìm khuất trong sương lạnh, chập chờn, ẩn hiện những đốm lửa ma trơi nơi chiến lũy khóc ngày âm u. Đất nước đang bị thực dân Pháp xâm lược nên trong thơ trùng trùng từ ngữ gợi hình ảnh chiến chinh: Rừng lá đỏ tiêu sơ, ngàn núi đứng yên, bóng núi âm u, tháp canh, tù và thổi, chiến lũy, chiến tranh.
Cửu châu li hợp tận phù tra.
Đất nước đắm chìm tai họa lớn,
Núi sông trôi nổi mảng bè xa.
(Nỗi nhớ mùa thu số 2 - Hoàng Dục dịch)
Nhà thơ nghĩ về giặc Pháp mà lòng đau gởi ở kinh đô Huế.
Minh nguyệt Hồ thiên kỉ xứ già.
Gươm tuôn khí độc nơi song Hán,
Kèn vọng trăng soi giữa đất Hồ.
(Nỗi nhớ mùa thu số 2)
Na kham trùng thuyết đế vương châu.
Tường đổ nắng tà rầu cỏ trắng,
Đế vương thành ấy phải chăng là?
(Nỗi nhớ mùa thu số 6 - Hoàng Dục dịch)
Bức tranh quê hương chiến tranh còn được tái hiện một cách chân thực hơn khi nhà thơ gợi ra không gian nghệ thuật sông biển không lắng sóng bình yên:
Kiêu thu kình ngạc táp giang gian.
Tấn lôi phí hải tường như trất,
Kình sấu sông thu đàn nối đàn.
Tàu giặc giăng giăng biển dậy sóng,
(Nỗi nhớ mùa thu số 5 - Hoàng Dục dịch)
Đại hác quần long hàm đấu thâu.
Hạp dã hắc vân viên hạc kiếp,
Hoang thiên hồng lệ thử li sầu.
Máu xanh vẩy bạc thủy triều pha,
Xung trận đàn rồng dậy sóng xa.
Đồng ruộng xám mây quân tướng chết,
Trời hoang đỏ lệ nước non mờ.
(Nỗi nhớ mùa thu số 6 - Hoàng Dục dịch)
Đất nước bị ngoại xâm, nhân dân rơi vào trạng huống: Chinh chiến muôn nhà không áo ấm/ Phòng khuê sầu não bởi chày thu (Nỗi nhớ mùa thu số 1), khiến nhà thơ luống nghĩ đến công lao khó nhọc của tổ tiên trong quá trình dựng nước, rồi nghĩ đến mình:
Giang hồ ưu ái hủ nho tâm.
Gian lao dựng nước công tiền bối
Xuôi ngược lo đời tình hủ nho
(Nỗi nhớ mùa thu số 1 - Hoàng Dục dịch)
Chính vì thế, khi dạo trong vườn thượng uyển ở kinh đô Huế, nhìn hoa hải đường rực đỏ trong những ngày thu, Nguyễn Lộ Trạch liên tưởng đau thương.
Nhất thời hóa tác đỗ quyên hoa.
Đỏ rực hải đường thu thượng uyển,
Nhác trông cứ ngỡ đỗ quyên hoa.
(Nỗi nhớ mùa thu số 2 - Hoàng Dục dịch)
Nhẫn hướng song tiền phú Thức vi.
Cấn Nhạc tân dư hoa thặng lệ,
Ô Y trần hậu yến cô phi.
Lòng đau không thể níu tà huy,
Cấn Nhạc lửa tàn hoa đẫm lệ,
Ô, Y gió bụi én sầu bi.
(Hoàng Dục dịch)
“Thức vi” là bài thơ thuộc thể phú trong thiên Bội Phong, Kinh Thi. Bài phú kể chuyện Lê Hầu mất nước phải sống nhờ nước Vệ. Bề tôi khuyến khích trở về cứu nước, nhưng Lê Hầu không nghe. Lê Hầu cứ thụ hưởng ơn mưa móc của vua nước Vệ mà đâu biết rằng “móc sương” ấy làm vẩn đục tâm hồn và vấy bẩn nhân cách của chính mình. Bài thơ là lời trách của bề tôi trước tình cảnh vua cam chịu hèn hạ nương tựa ở nước người. Phải chăng, Nguyễn Lộ Trạch mượn điển này kín đáo trách vua tôi triều Nguyễn đương thời bám víu vào tư tưởng cũ, chỉ lo an thân; qua đó ông cũng thể hiện sự thất vọng của mình! Ai không xa xót khi:
Tuy mượn hai hình ảnh ước lệ cổ điển, nhưng Nguyễn Lộ Trạch đã gởi lòng mình qua cái nhìn hiện thực đầy biểu cảm của tạo vật thiên nhiên. Hoa chứa chan nước mắt khi núi Cấn Nhạc bị đốt. Chim én đơn lẻ bay khi ngõ Ô Y trơ lại sau cơn gió bụi. Hai câu thơ nhờ đấy mà đong đầy cảm xúc. Nhà thơ như cánh hoa kia đầm đìa nước mắt trước kinh thành Huế trong cơn binh lửa. Nhà thơ như con chim én đơn độc bay trong gió bụi của mấy nẻo đường thành, ngậm ngùi nhìn những lâu đài quý tộc Huế trống vắng. Từ nỗi đau đó, nhà thơ trách cứ, đúng hơn là thất vọng khi:
Đàn điếm binh xa quốc kế vi.
Biên phòng mưu kế tâu trình rõ,
(Nỗi nhớ mùa thu số 3 - Hoàng Dục dịch)
Văn hiến thiên niên cánh thực âu.
Lo dân ba kỉ còn canh sấu,
Văn hiến ngàn năm chỉ thịt cò.
(Nỗi nhớ mùa thu số 6 - Hoàng Dục dịch)
Đế vương thành ấy phải chăng là?
Di thốc tiêu trầm Lãng bạc lô.
Trả thù đất nước bằng cung nỏ,
Lãng Bạc lách lau tên nỏ rơi.
(Truy vãn tráng liệt bá Nguyễn tướng quốc, bài 1- Hoàng Dục dịch)
Trước thực trạng đó, ông càng ước mơ, đúng hơn là tin tưởng vào con đường duy tân đất nước qua những câu thơ trong “Tặng Quảng Nam Phạm Lệ Hương Phú Đường”:
Thặng hữu bạch y tham mật nghị,
Áo trắng giá như bàn việc mật,
Rồng thần sẽ dậy giữa trùng dương.
(Vũ Xuân Hương dịch)
Qua những gì đã trình bày trên, có thể khẳng định rằng, cuộc đời Nguyễn Lộ Trạch có sự thống nhất giữa hành trạng, tư tưởng chính trị và văn chương. Sự thống nhất ấy được nén vào hình ảnh thơ Xuôi ngược lo đời tình hủ nho, làm nổi bật tư tưởng “trị an” theo ánh sáng duy tân của ông. Kỳ Am xứng đáng với sự tôn vinh của chí sĩ Huỳnh Thúc Kháng: Văn hào của nền văn hóa Việt
1. Nguyễn Huệ Chi, Từ điển văn học, bộ mới, Nxb Thế giới, 2004.
2. Mai Cao Chương - Đoàn Lê Giang, Nguyễn Lộ Trạch điều trần và thơ văn, NXB KHXH, 1995, tr. 83.
3. Nguyễn Quyết Thắng và Nguyễn Bá Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt
4. Chương Thâu, Thơ văn Phan Bội Châu, NXB Văn học, Hà Nội, 1985.
5. Tạ Quang Phát, Kinh Thi I, Khổng Tử san định, NXB Văn học, Hà Nội, 2004.
6. Nguyễn Văn Xuân, Tuyển tập Nguyễn Văn Xuân, NXB Đà Nẵng, 2002.
7. “Từ điển Bách khoa Việt
[1] Bút danh của Huỳnh Thúc Kháng.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét