CẢM NGHĨ VỀ HOÀNG ĐẾ GIA LONG
Tôi không
bao giờ phủ định rằng phong trào Tây Sơn đã có những công tích vĩ đại, ít nhất
ở ba mặt sau đây:
- Ở Đàng
Trong thì lật đổ các chúa Nguyễn, rồi tiến ra Đàng Ngoài lật đổ các chúa Trịnh
cùng với triều Lê.
- Chiến
thắng vĩ đại chống quân xâm lược Xiêm mà đỉnh cao là trận Rạch Gầm – Xoài Mút ở
Mỹ Tho.
- Đại chiến
thắng chống vài chục vạn quân xâm lược Thanh đầu xuân Kỷ Dậu 1789.
Nguyễn Ánh
cùng Chiêu Thống càng lem luốc bao nhiêu thì hình ảnh Nguyễn Huệ càng được xem
là bộ mặt tỏa rạng và có một vai trò lớn lao bấy nhiêu trong lịch sử Việt Nam
nửa cuối thế kỷ 18. Nay theo yêu cầu của Ban tổ chức Hội nghị về vua Gia Long
(1802-1820), tôi chỉ xin nói tóm tắt đôi điều mà tôi cảm nhận được về Nguyễn
Ánh - Gia Long.
Trên đường
từ Pháp về Ấn Độ, giám mục Bá Đa Lộc chỉ tuyển được một số sĩ quan, kỹ sư, kẻ
phiêu lưu người Pháp và với một số rất ít kinh phí mua được vài cái tàu bọc
đồng – mà vua Quang Trung coi là những sự hù dọa vớ vẩn - để mang về giúp
Nguyễn Ánh. Cho nên theo tôi, cố giáo sư Trần Đức Thảo và một số người khác đã
viết hơi quá đà, rằng sự viện trợ của Pháp là một trong những nhân tố quan
trọng nhất để Nguyễn Ánh đánh bại Tây Sơn.
Đứng về mặt
cá nhân tôi hay là của chúng ta nhỉ, cũng đáng nên khâm phục Nguyễn Ánh, một
người có cá tính mạnh, từ một cậu bé con của một ông chúa bị giết hại trong tù,
gần như đã nhiều lúc không còn một mảnh giáp, không còn một tấc đất, đã lấy lại
được quyền bính trong cả nước Việt Nam từ Lạng Sơn đến Cà Mau. Theo PGS Trần
Lâm Biền, nền mỹ thuật Việt Nam chỉ có những thi pháp kiến trúc chung từ xứ
Lạng đến Gia Định thành là từ Nguyễn Gia Long.
Cho nên,
cũng không phải quá đáng lắm khi linh mục Nguyễn Phương và một số nhà sử học
nước ngoài khác - từ phe XHCN đến phe tư bản chủ nghĩa – cho rằng Nguyễn Ánh là
người trên thực tế đã thống nhất đất nước chứ không phải là ông vua anh hùng
Nguyễn Huệ.
Không nói gì
đến ông Nguyễn Lữ không đủ nội lực để đối địch với Nguyễn Ánh ở miền nam, chỉ
nói đến ông anh Nguyễn Nhạc xuất thân “nậu nguồn” và ông em Nguyễn Huệ thì, do
sự chia rẽ ngay trong nội bộ gia đình. Mà theo tôi “ghê tởm” nhất là ông anh cả
Nguyễn Nhạc đã vì sự thỏa mãn nhỏ nhen được làm trung ương Hoàng đế ở thành Trà
Bàn, rồi vì ghen tị với em sau vụ Nguyễn Huệ tiến ra Thăng Long, đã vội vã ra
bắc kéo em về, rồi lại hãm hiếp cô em dâu – vợ Nguyễn Huệ - tạo mối thù hận
khôn nguôi và chiến tranh giữa hai anh em, khiến dưới triều Tây Sơn có một ông
hoàng đế ở Quy Nhơn và một ông hoàng đế ở Phú Xuân. Vậy làm sao có thể nói được
là nước ta đã được thống nhất ngay dưới thời Tây Sơn?
Tôi chỉ nói
và viết đôi điều lặt vặt mà tôi nhớ lại và cảm nhận được về vị vua khai sáng
triều Nguyễn - Gia Long. Do nghiệm sinh cá nhân, tôi rất thích những người bôn
ba, từng trải, dù với ý định chủ quan gì hay là do sự dủi dun của Trời Đất.
Nguyễn Ánh đã bôn ba từ đất liền đến hải đảo, từ Việt đến Xiêm, đánh Tây Sơn
bại rồi thắng to cũng có, mà đánh thắng cả Miến Điện theo yêu cầu - có lúc là
quái ác - của vua Xiêm cũng có.
Nguyễn Ánh
bẩm sinh và sinh nghiệm là một vị tướng tài ba thắng không kiêu, bại không nản.
Bị Xiêm rồi bị Pháp và sau cả Thanh Mãn Trung Hoa khống chế, gây áp lực song
Nguyễn Ánh vẫn tìm mọi cách để thoát ra được sự khống chế đó và - cho dù chỉ
theo ý kiến cá nhân tôi – ông vẫn là NGƯỜI VIỆT NAM và đứng đầu một CHÍNH QUYỀN
ĐỘC LẬP VIỆT NAM, cho dù ông chịu nhiều áp lực ngoại bang và cũng có lúc phải
sử dụng nhiều cố vấn trong nước và nước ngoài.
Ông nghe nhiều nhưng ông nghĩ và
làm phần nhiều theo ý ông. Từ 1815 hay về cuối đời, dù nể trọng Tả quân Lê Văn
Duyệt, ông vẫn quyết định chọn hoàng tử Đảm (vua Minh Mạng ngày sau) chứ đâu có
chọn cháu đích tông - con hoàng tử Cảnh - làm người kế vị ông. Mà Minh Mạng,
thì nên trọng nể và học tập ông về việc quản lý hành chánh đất nước và xã hội
nhiều hơn nữa, chứ trách cứ ông thì cũng dễ thôi.
Cho dù
Nguyễn Ánh tin cậy và nhờ cậy vào giám mục Bá Đa Lộc và tỏ ra khoan hòa với
Thiên chúa giáo của phương Tây, cho dù hoàng tử Cảnh đã trở thành giáo dân
Thiên chúa giáo, khi ở Gia Định cũng như khi trở thành hoàng đế toàn Việt Nam,
ông vẫn tôn Nho, trọng dụng người Việt gốc Hoa, vẫn trọng Phật, Lão và tín
ngưỡng dân gian, dù là Việt Nam, là Khơ Me, hay là Chăm, là Thượng… Đội cận vệ
của Gia Long, theo sử chép, chủ yếu là người Thượng.
Ở thập kỷ
80, tôi đi điền dã ở xứ Quảng, ở Tây Nguyên, các tộc thiểu số vẫn nhắc đến Gia
Long với một niềm kính nể. Có một thứ cây nửa trồng nửa hoang dại mang tên
“Hoàng oanh quất” (quýt vàng) quả ăn ngon, người dân tộc vẫn bảo tôi rằng đó là
thứ quả cây của vùng sơn cước đã nuôi sống Nguyễn Ánh thời khăn khó, sau này
trở thành Quýt Ngự. Ấy là tôi chưa kể “Quế Trà My”…
Tôi là con
cháu nhà Nho nên cũng có biết câu “luận anh hùng, chớ kể hơn thua”. Song nếu
tôi là nhà sử học như các quý vị Phan Huy Lê, Nguyễn Phan Quang… khả kính, tôi
cũng phải tìm cách giải thích lịch sử chiến thắng của Nguyễn Ánh với Tây Sơn
chứ nhỉ?
Như tôi đã
nghiệm sinh trên điền dã khắp Bắc Trung và chút chút ở miền Nam, tôi đã thấy cả
Nguyễn Nhạc và cả Quang Trung (tất nhiên cả Nguyễn Lữ nữa) đã thất nhân tâm khi
các ông ở miền Trung, chỉ để 1 chùa ở cấp huyện, ở miền Bắc chỉ để 1 chùa ở cấp
tổng. “Đất VUA - chùa LÀNG - Phong cảnh BỤT”. Sáng chiều nghe tiếng chuông chùa
“chiêu mộ” để tấm lòng thư giãn, để biết thời gian trôi chảy vô thường đã từ
lâu in hằn vào tâm thức người Việt. Phá chùa, đập tượng, nung chuông (làm tiền,
làm khí giới) là làm phản lại tâm thức Việt Nam.
Quân Tây Sơn
vào nam thì phá Cù Lao Phố (Biên Hòa hiện nay), giết hại thương nhân Hoa kiều,
vứt phá hàng ngoại bỏ ra đầy đường, sau ở Sài Gòn thì cũng vậy; ra trung thì
tàn phá Hội An (Faifoo), 10 năm sau còn chưa phục hồi lại được; ra bắc thì phá
Vị Hoàng, phố Hiến và có đâu chừa lắm cả Thăng Long. Khi nho sĩ Bắc Hà thưa
kiện với chúa Tây Sơn về việc tòa Văn Miếu – bia Tiến Sĩ bị phá thì Bắc Bình
Vương Nguyễn Huệ đã thành thật phê vào đơn:
Thôi! Thôi! Thôi! Việc đã rồi!
Trăm điều hãy cứ trách bồi vào ta!
Nay mai dựng lại nước nhà,
Bia Nghè lại dựng trên tòa muôn gian.
Gia Long dù
bắt dời thủ đô cùng cả Quốc Tử Giám - Văn Miếu vào Huế thì ở Văn Miếu Thăng
Long, Gia Long vẫn cho xây một tòa Khuê Văn Các, nhỏ thôi mà cực đẹp; và ở
thành cũ hoài cổ của Bà Huyện Thanh Quan, ông cũng cho xây một tòa Cột Cờ cao
đẹp nhất kinh thành ngày ấy và cho đến nay còn tồn tại. Vua Gia Long đã sai lập
“đền Cố Lê” ở Hà Nội để thờ vua Lê cũ và sai dỡ nhà Thái miếu ở Thăng Long về
Bố Vệ xứ Thanh quê nhà Lê lập đền thờ. “Đền vua Lê” hiện vẫn còn và đã được Bộ
Văn hóa Thông tin xếp hạng.
Thế thì kể
ra cũng khó mà chê Gia Long và nghệ thuật kiến trúc Nguyễn. Mà chê bai làm gì
nhỉ, khi chúng - với thời gian - đã trở thành cái ĐẸP, cái di sản văn hóa dân
tộc, dân gian. Huế trở thành một Di sản Văn hóa Nhân loại - theo Quyết định của
UNESCO 1993, mà hiện nay ta rất tự hào và đang biến thành Trung tâm Du lịch Văn
hóa Việt Nam là nhờ ai?
Kính xin quý
vị Sử gia - tạm / gượng gọi là “đồng nghiệp” của tôi bơn bớt việc “chửi bới”
nhà Nguyễn - đời Nguyễn - bắt đầu từ Gia Long - đi cho tôi và dân chúng nhờ… Và
thái độ tốt nhất là xếp cả xứ Huế và Việt Nam khi ấy vào Bảo tàng Lịch sử và
coi khi đó, không gian đó như một TẤT YẾU TẤT NHIÊN của LỊCH SỬ VIỆT NAM!
Tôi những
tưởng mình sẽ bị khiển trách và “thăm hỏi" vì đã dám ghé thăm ngôi đình
làng mang niên hiệu Gia Long trùng tu mà không trình báo lãnh đạo xã. Nhưng
không!, tôi được chiêu đãi một bữa bia đã đời, vì đã được cán bộ xã đứng tựa
cột đình nghe lỏm - tôi đang giảng giải cho các cán bộ cùng đi - về nét đẹp
ngôi đình làng này và tỏ ý tiếc vì bị nhà nước bỏ quên. Nghe các nhà lãnh đạo
xã quê hương Gia Long nói thêm về tình hình xã, tôi rất mừng vì các đảng viên
Gia Miêu, quê hương nhà Nguyễn đã tỏ ra có tư duy đổi mới khi nhận nhìn vai trò
lịch sử của vua Gia Long và nhà Nguyễn với thái độ “thể tất nhân tình”, rất đậm
đà bản sắc Việt Nam.
Tuy Trịnh
Kiểm đã giết Nguyễn Uông, nhưng chính sử nhà Nguyễn, kể cả Đại Nam nhất thống
chí, quyển về Thanh Hóa tỉnh, mục nhân vật vẫn chép về Trịnh Kiểm mà không hề
có một lời nói xấu nào về ông tổ họ Trịnh này. Tôi có một số bạn bè họ Trịnh
đã, đang làm cán bộ cao cấp của nhà nước Việt Nam. Tôi đưa cho họ xem bản Trịnh
gia thế phả do Trịnh Cơ vâng lệnh Gia Long, khai báo lại năm 1802.
Lời mở đầu
cuốn gia phả họ Trịnh này viết rằng khi vua Gia Long ra Bắc, ông đã cho gọi tộc
trưởng họ Trịnh là Trịnh Cơ ra Thăng Long và phán bảo rằng:
- Họ nhà
ngươi và họ ta là hai họ có thâm thù vì tổ họ ngươi đã giết tổ họ ta!
Trịnh Cơ run
rẩy nghĩ rằng mình và họ mình sẽ bị Gia Long “làm cỏ sạch gốc rễ” để trả thù
như Tây Sơn. Nhưng mà không, vua Gia Long nói tiếp:
- Nhưng họ
nhà ngươi và họ ta đã từng là thông gia - thân gia. Ta sẽ lấy tình thân gia mà
đối đãi với họ ngươi. Song họ ta ở Nam đã quá lâu, ta chẳng biết rõ gì về họ
ngươi cả. Vậy ngươi hãy cung khai về gốc gác họ Trịnh trình cho ta biết.
Trịnh Cơ
mang gia phả cũ ra tham khảo và cứ theo sự thực viết ra. Đọc xong gia phả họ
Trịnh, Gia Long đã phê ban cho họ Trịnh 200 mẫu ruộng công để dựng nên Trịnh
điện làm nơi thờ tự các chúa Trịnh.
Khi còn ở
Gia Định và mới chỉ có Gia Định trước 1801-1802, Nguyễn Ánh - Gia Long đã vận
dụng “cơ chế thị trường” và đã biến Sài Gòn miền Nam thành nơi sản xuất và xuất
khẩu lúa gạo ra toàn Đông Nam Á để đổi lấy các sản phẩm công nghiệp phương Tây,
cố nhiên hàng nhập khẩu được ưu tiên hàng đầu là vũ khí để chống lại Tây Sơn.
Tôi không muốn bình luận về ý đồ chủ quan của Nguyễn Ánh, nhưng Nam Bộ cho đến
nay vẫn quen với “cơ chế thị trường” hơn miền Bắc. Có nhiều nguyên nhân lắm,
song phải chăng cũng có vai trò của Nguyễn Ánh?
Hà Nội - Sài
Gòn
Mùa thu
tháng Tám, 1996
Kính nộp
Trần Quốc Vượng
(Đại
học Quốc gia Hà Nội)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét