NGƯỜI KẾ MÔN: 214. XUÂN RỒNG NÓI CHUYỆN RỒNG (TT)

Hội họa là một loại hình nghệ thuật có lịch sử lâu đời. Trong tiến trình phát triển, hội họa cũng đã trải qua nhiều trường phái, xu hướng khác nhau như lập thể, tượng trưng, siêu thực,… Nhưng dù con đường phát triển có phong phú đa dạng đến đâu, các tác phẩm hội họa cũng nồng đượm hơi thở hiện thực cuộc sống và in đậm phong cách nghệ thuật của cá nhân người cầm cọ. Và nếu nhìn hội họa như một quá trình, hội họa và thời gian, thì không chỉ cảm nhận vẻ đẹp sáng tạo, thông

điệp thẩm mĩ của họa sĩ gởi gắm trong tranh mà còn, qua những con sóng thời gian với sự nổi chìm của những bức họa, cũng cảm thức được năng lực thưởng thức, khoái cảm thẩm mĩ của người xem tranh. Hiểu như thế mới thấy bốn bức tranh vẽ rồng trong bốn câu chuyện trên phần nào đã thể hiện vai trò, năng lực và mối quan hệ giữa họa sĩ với người thưởng thức tranh, qua đó khẳng định giá trị, số phận của tác phẩm hội họa.

1*. Những tác phẩm hội họa đến với cuộc đời bao giờ cũng được sinh thành từ tài năng, trí tuệ và tâm hồn của họa sĩ. Không có những con người đam mê đường nét, màu sắc thì không có họa phẩm. Nhưng đến lượt mình, họa phẩm là “chứng tích” để khẳng định những phẩm chất của họa sĩ. Nếu xét ở phương diện người sinh thành những họa phẩm, từ Trạng Quỳnh trong truyện trạng Việt Nam đến họa sĩ vô danh trong truyền thuyết Trung Quốc; từ Trương Tăng Dao đời Nam Bắc Triều đến Tạ Từ đời Tam Quốc, ở họ có những nét giống nhau và khác nhau. Tất cả các họa sĩ ấy đều vẽ cùng một đề tài, ai cũng đều khao khát khẳng định tài năng của mình, họ không để lại họa phẩm cụ thể mà tác phẩm và tài năng của họ đã được văn học hóa, câu chuyện sáng tác của họ đều phảng phất nét hoang đường, li kì nhằm thăng hoa tài năng của họ. Tuy vậy, họ vẫn có những điểm không giống nhau.

Nếu xét về phương diện mĩ học, cái thẩm mĩ, mỗi họa sĩ trong các truyện trên không ai giống ai. Trạng Quỳnh vẽ tranh bằng mực Tàu trên giấy, nhưng không nhằm mục đích đem đến cho người thưởng thức sự rung động, khoái cảm thẩm mĩ. Ông trạng Việt này vẽ mười con giun đất thì có gì là đẹp, ông ta đâu vì cái đẹp mà vì lợi ích có tính thực dụng, đó là thắng thua trong một cuộc thi. Tạ Từ vẽ tranh lụa, ông có hướng đến cái đẹp, cái đẹp đó là con rồng vẽ mà như con rồng thật ngoài đời, mổ bụng thì chảy máu, có thể moi gan ra để dâng Tào Tháo; nhưng xét cho cùng cái đẹp chỉ là thứ yếu, cái đẹp chấp nhận bị lãng quên, chấp nhận “lép như trấu” trước cái có ích. Tranh lụa vẽ rồng của Ta Từ khẳng định, cái đẹp ra đời chỉ để phục vụ cho đấng, bậc đế vương. Tranh vẽ rồng của Trương Tăng Dao là tranh bích họa. Bốn con rồng vẽ trên tường chùa An Lạc ở Kim Lăng là sự phối hợp có tính nghệ thuật giữa hội họa và kiến trúc nhằm tôn vinh vẻ đẹp văn hóa Phật giáo. Họa sĩ trong câu chuyện truyền thuyết khác hẳn ba người vẽ rồng trên, đây thực sự là một họa sĩ, một họa sĩ chân chính, bởi ông ta đã đem cuộc đời của mình ra mà tận hiến cho cái đẹp. Để có tranh lụa vẽ một đôi rồng dâng vua, nhà hội họa này sẵn sàng đánh đổi cả tuổi thanh xuân, “chàng họa sĩ trẻ trung ngày trước bỗng trở nên tóc trắng như bông, đến dâng vua hai bức tranh”. Ông ta đặt nghệ thuật lên trên cả sinh mạng của mình, dám đặt cược : “lấy cái đầu bảo đảm cho sáng tác của mình!”. Có thể nói rằng, với họa sĩ này chọn lựa duy nhất của ông ta là nghệ thuật hay là chết. Sự sống của ông ta là nghệ thuật, cái đẹp với ông ta cũng cần như máu luân lưu trong huyết quản, như oxy cần cho sự sống thở. Vì vậy, phải ba năm, họa sĩ này mới hoàn thành hai bức tranh vẽ rồng. Tất nhiên, thời gian nhiều hay ít dành việc hoàn thiện một bức tranh đôi khi không nói lên được điều gì cả. Nhưng với họa sĩ này, thời gian đã nói lên niềm đam mê cái đẹp đến mãnh liệt, đến kiệt cùng tâm trí; ông ta như không còn sống giữa đời rộng lớn nữa mà đang sống trọn lòng trong thế giới nghệ thuật của mình. Qua hoạt động sáng tạo của họa sĩ, ta có cảm giác giữa ông ta có sự gặp gỡ với Giả Đảo qua bài thơ “ Nhị cú” : “Nhị cú tam niên đắc – Nhất ngâm song lệ lưu – Cố nhân như bất thưởng – Quy ngọa cố sơn thu” (Hai câu làm mất ba năm, - Một ngâm, lã chã hai hàng lệ rơi. - Tri âm nếu chẳng đoái hoài, - Trở về núi cũ, nằm dài với thu.). Dù hoạt động ở hai ngành nghệ thuật khác nhau, nhưng cả hai ông hình như đều là những nghệ sĩ của chủ nghĩa duy mĩ : Nghệ thuật là cái đẹp, nghệ thuật phải là nghệ thuật.

Nhìn từ phương diện tài năng, bốn người vẽ rồng mỗi người cũng có nét riêng. Trạng Quỳnh cũng gọi là tài năng nhưng xét tận cùng ý nghĩa của từ này thì chỉ là một tài vặt, có tính chất láu cá, tinh quái. Vẽ tranh với Trạng là một cách phô diễn cái tôi cá nhân chứ không hướng đến người tâm lí và tình cảm thẩm mĩ của người thưởng tranh, hay đây cũng chỉ là kiểu “chơi trạng”, “nói trạng” mà thôi. Vì vậy, cái gọi là tài năng ấy cũng chẳng có giá trị gì. Trương Tăng Dao và Tạ Từ đều tài năng. Họ vẽ rồng rất sống thực. Hình tượng rồng qua cây cọ của họ đã thực sự có sự sống, sức sống riêng. Người ta nói rằng, người nghệ sĩ tài năng là người đem đến cho người thưởng thức cái cảm giác không phân biệt được đâu là tác phẩm nghệ thuật, đâu là đời thực; người xem luôn bâng khuâng trên ranh giới mong manh, mơ hồ giữa nghệ thuật và cuộc đời. Trương Tăng Dao và Tạ Từ đã đạt đến đẳng cấp nghệ thuật nói trên, chỉ có điều tài năng của hai ông có tính chất phù thủy, ma quái nên tranh rồng của hai ông ít chất đời. Và một điều đáng nói, Trương Tăng Dao biết “điểm nhãn” cho rồng thì rồng sẽ trở thành một thế lực phá hoại có tính chất siêu nhiên, rồng không còn biểu tượng của cái đẹp nữa mà là biểu trưng cho cái xấu. Ông đã giải thích cho mọi người lí do tại sao ông vẽ mắt cho bốn con rồng : “Vẽ mắt thì có khó gì, nhưng đã vẽ thêm mắt thì tôi chỉ lo những con rồng này sẽ phá tường bay lên mà thôi”. Xét cho cùng, Trương Tăng Dao tâm vẫn chưa tịnh, vẫn muốn khoe tài, thêm mắt cho rồng cũng chỉ để đề cao cái tài của mình, để phục vụ thị hiếu tầm thường của người xem. Còn Tạ Từ thì đáng trách hơn khi ông đem tài năng, cái đẹp để phục vụ cho thú vui vật chất, thèm ăn gan rồng, rất phàm tục và cũng rất ngông ngạo của Tào Tháo. Tạ Từ đã biến nghệ thuật, văn hóa tinh thần phi vật thể thành một thứ vật chất tầm thường! Đó là chưa nói đến, ông ta lấy nghệ thuật để phục vụ cho một con người “tuyệt gian” theo quan niệm đạo đức của người Trung Hoa xưa. Vậy thì ai là họa sĩ thực sự tài năng ? Có lẽ trả lời câu hỏi đó không khó. Người vẽ tranh rồng trong truyền thuyết Trung Hoa là một tài năng hiếm có, một bản lĩnh sáng tạo không phải người nghệ sĩ nào cũng có được. Tài năng của người sáng tác tranh rồng này bộc lộ rõ nét qua sự thức ngộ đớn đau của ông vua. Những bức tranh vẽ rồng của họa sĩ treo từ ngoài vào sâu bên trong hang động là một tiếng nói khẳng định chắc nịch nhất tài và tâm của ông ta. Những bức tranh rồng ấy không còn là tranh nữa mà là lịch sử của một tài năng; là sự chín dần đến chín muồi của nét bút; là sự vận động chuyển hóa trong bút pháp từ thấp đến cao, từ họa hình đến truyền thần hình tượng rồng. Bức tranh vẽ rồng cuối cùng chỉ hai sổ sọc chạy dọc trên bức lụa là sự hài hòa nhuần nhị giữa tâm và bút, giữa người và tranh. Người vẽ tranh đã vượt qua biên giới của họa nhân đến với thế giới của thần họa rồi. Hai sổ dọc trong hai bức tranh rồng của họa sĩ này khác xa mười sọc dọc của Trạng Quỳnh biết bao. Tác phẩm này nằm im lìm dưới mặt đất buồn bã còn tác phẩm kia bay lượn vui tươi thanh thoát trên bầu trời xanh thẳm. Tuy nhiên, có một việc cần nói thêm về người họa sĩ này, đó là ông ta qua tự tin về tài năng nghệ thuật của mình, mà không biết cái họa cũng do đó mà ra. Đấy là khi ông ta chỉ mới nắm được bản chất của sáng tạo cái đẹp mà chưa thấu rõ bản chất của tiếp nhận nghệ thuật, cho nên bi kịch đã đến trong đời ông.

Từ hai khía canh nêu trên, cũng có thể thấy rõ mối quan hệ giữa nghê thuật và hiện thực qua bốn bức tranh vẽ rồng. Bức tranh mười con rồng đất của Trạng Quỳnh bám rất chắc vào hiện thực, nhưng đấy là một hiện thực xù xì, thô tháp. Trong khi đó, một tác phẩm nghệ thuật không sợ thời gian làm băng hoại thì nó chỉ hút nhụy hiện thực để rồi hòa quyện với trí tưởng tượng, sau cùng mượn tài năng người nghệ sĩ và các phương thức, phương tiện nghệ thuật mà sinh thành. Còn với ba họa sĩ kia, họ vẽ một con vật không hề tồn tại trong hiện thực mà chỉ sống trong ước mơ, trong niềm khao khát lãng mạn của con người. Cho nên, nếu tranh rồng của họ có thiếu hụt chất thực cũng là điều tất nhiên, và nếu người xem tranh có tâm lí này, thái độ kia thì cũng không thể trách được.

Hai con rồng lớn kết bằng hoa tại Sài Gòn, Tết Nhâm Thìn, 2012

2*. Tác phẩm hội họa chỉ có giá trị thực khi có người tiếp nhận thưởng lãm của nó. Chính người xem tranh chứ không ai khác sẽ ngăn cản lớp bụi thời gian bám lên bức tranh này hoặc mặc cho lớp bụi kia thỏa sức bám dày lên tranh. Cho nên, nói chuyện vẽ rồng qua bốn câu chuyện trên nếu chỉ dừng lại ở lĩnh vực người sáng tác thì chưa đủ mà phải dông dài một chút về người tiếp nhận nghệ thuật tranh rồng.

Khẳng định gia trị một tác phẩm nghệ thuật nói chung và tác phẩm hội họa nói riêng xưa này là một cuộc đấu gián tiếp không “cân sức” giữa cá nhân nghệ sĩ và người tiếp nhận. Cũng chính vì vậy, tác phẩm nào làm rung động người tiếp nhận từ thế hệ này sang thế hệ khác, từ vùng đất này sang vùng đất khác sẽ có giá trị vĩnh cửu, sẽ “trẻ mãi không già”, “trường sinh bất lão”. Dù biết là thế, nhưng vẫn có một sự thực về người tiếp nhận đó là khi họ quay lưng với tác phẩm, đưa tác phẩm vào miền quên lãng. Có hiện tượng ấy là do người tiếp nhận rất phong phú và đa dạng về tri thức và tâm thế. Có người thích tranh này nhưng có người thích tranh kia. Có người rung cảm và thật sự hiểu được ý nghĩa của tranh, nhưng cũng có người xem tranh khen cái khung đẹp, xem tranh vẽ đàn bò tấm tắc vẽ giống bò, người khác phục họa sĩ sát đất vì tạo những nhát màu mạnh mẽ, thậm chỉ có người xem bức tranh siêu thực mà cả không gian chỉ toàn màu vàng sẫm có tên “Đàn bò ăn cỏ” thì hỏi, đàn bò đâu,…

Qua bốn câu chuyện vẽ rồng trên đã cho thấy người thưởng tranh cũng nhiều loại khác nhau. Với tranh mười con rồng đất của Trạng Quỳnh, người cảm nhận tranh là các vị giám khảo, mà đã là giám khảo hẳn họ cũng có những tri thức nhất định về hội họa, vậy mà họ chỉ chấm thao tác, tốc độ vẽ nhanh hay chậm, họ chả chú ý gì đến nghệ thuật. Không biết họ chỉ chú ý đến tài vẽ nhanh hay họ dốt nát về nghệ thuật hội họa! Những người xem tranh của rồng của Trương Tăng Dao là những con người bình thường. Họ tìm đến tranh không phải để thưởng thức cái đẹp mà nhằm mục đích thỏa mãn tính hiếu kì. Họ không biết được đâu là cái đẹp, đâu là cái xấu, cho nên dù họa sĩ đã giải thích lí do tại sao không vẽ mắt cho bốn con rồng, “Đám người nghe vậy đều không tin, họ khẩn khoản mời Trương Tăng Dao vẽ thêm mắt để xem rồng có thật sự bay lên hay không”, để rồi khi “Trương Tăng Dao vừa mới vẽ xong mắt cho hai con rồng thì trời bỗng mưa to gió lớn, sấm chớp đùng đùng, sau đó bỗng nghe “Ầm” một tiếng rồi bức tường nứt ra”. Còn với tranh rồng của Tạ Từ, nó ra đời không vì một lí tưởng thẩm mĩ nào cả mà để thỏa mãn cơn thèm gan rồng của Tào Tháo. Xem ra Tào không có mục đích thưởng thức hình tượng rồng trong tranh mà muốn đề cao bản thân qua tâm lí thèm ăn gan rồng. Hoặc giả với kẻ gian hùng đất “Ngụy” này tạo cớ ăn gan rồng để đo lòng người hầu trừ khử kẻ tài năng thôi. Có lẽ như thế thật bởi, kẻ gian hùng làm sao có sự rung động chân chính trước vẻ đẹp cao cả của nghệ thuật. Cho nên, ta hiểu vì sao “Tào Tháo kinh hoàng, cho là ma thuật truyền lệnh bắt, Tạ Từ leo lên lưng rồng bay mất”.

Một trong bốn loại người xem tranh qua bốn câu chuyện trên, đáng quan tâm nhất là ông vua trong truyền thuyết vẽ rồng. Ông vua này là một con người yêu cái đẹp. Ông ta “muốn vẽ hai con rồng để treo hai bên ngai vàng, bèn rao truyền khắp dân gian, ai vẽ tranh rồng đẹp nhất sẽ được trọng thưởng”. Là người yêu cái đẹp, nên ông ta sẵn sàng tìm danh họa vẽ rồng, ông ta bất chấp yêu cầu đầy gắt gao của họa sĩ “xin cho hạ thần một loại lụa quý, dệt bằng 10 thứ tơ của loài tằm được ăn loại lá dâu ở trên độ cao 7000 thước (một thước Tàu bằng bốn tấc thước Tây) ở Tần Sơn. Khi có tơ, phải tuyển những tay thợ dệt xuất sắc để khi dệt không để lỗi một sợi tơ nào trên mặt lụa...”. Tuy nhiên dụng tâm khó nhọc đã không giúp ông vua ấy phát hiện ra vẻ đẹp tinh tế, sinh động và độc đáo của tranh rồng do người họa sĩ phải mất ba năm mới hoàn thành. Ông ta xem tranh mà lòng không thanh tĩnh và với tâm lí vội vàng. Tâm hồn và trí nghĩ của ông ta bị thôi thúc bởi có được tranh đẹp giống rồng hơn là tranh vẽ rồng như thế nào. Mà thói thường hi vọng càng cao thì thất vọng càng lớn, nên không ngạc nhiên gì khi đang hớn hở, ông ta rơi vào tâm trạng hụt hẫng, có cảm giác bị họa sĩ lừa và đã ra lệnh chém người vẽ tranh. Cũng may, ông vua này đã nhận ra sự dốt nát, sự vội vàng và tính nóng nảy của mình khi đến hang núi nơi ở, vẽ và trưng bày tranh rồng của họa sĩ nọ. Sau khi thưởng thức những bức tranh rồng sống động treo từ ngoài treo vào, vua “lại bước vào thêm nữa thì.... vua thấy hai tấm lụa, nhưng trên đó không vẽ hai con rồng như 3 lần trước, mà chỉ vẽ có hai sọc dài từ trên xuống dưới y như hai “bức tranh” mà họa sĩ dâng vua ngày nào! Thấy thế, nhà vua suy nghĩ, tần ngần nhìn mãi, nhìn lâu thấy hai lằn vẽ ấy hóa ra hai con rồng đang bay lượn trên lụa. Vua lắc đầu, thở dài ngao ngán cho sự kém hiểu biết của mình!”. Sự tự nhận thức là một nét đẹp tâm hồn của một ông vua nói riêng và của con người nói chung, khẳng định tính người chưa bị đánh mất trong “ông trời con” này. Không biết trên đời này có nhiều ông vua như thế không, nhưng dẫu sao ta cũng hi vọng sẽ có nhiều ông vua biết đau nỗi đau con người, biết tự sám về tội lỗi của mình như thế và biết thưởng thức cái đẹp vì kẻ biết trân trọng cái đẹp tuyệt nhiên không là kẻ ác. Đặc biệt, qua trình tự cảm thụ tranh vẽ rồng của vị vua nói trên, ta cũng rút ra một bài học lớn. Cảm thụ nghệ thuật không nên vội vàng mà cần có tri thức, có sự nhạy bén, tinh tế và cũng cần có một quá trình rèn luyện mài sắc cảm quan thưởng thức cái đẹp.

Trên đây là phiếm bàn, thậm chí lạm bàn về bốn câu chuyện vẽ rồng. Bài viết thể hiện cái nhìn chủ quan của người viết nên có thể phiến diện. Mong bạn đọc lượng thứ bởi trong thâm tâm, người viết chỉ mong góp một chút sắc xuân trong bức tranh xuân Nhâm Thìn 2012.

HD, 20-1-2012

NGƯỜI KẾ MÔN

THỂ LOẠI BÀI ĐĂNG

Thứ Bảy, 19 tháng 5, 2012

214. XUÂN RỒNG NÓI CHUYỆN RỒNG (TT)

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét